वाक्याचा अर्थ पूर्ण करणाऱ्या क्रियावाचक शब्दाला क्रियापद-Kriyapad असे म्हणतात. क्रियापद हे वाक्यातील मुख्य शब्द असते. क्रियापद नसेल तर वाक्याचा अर्थ पूर्ण होत नाही.
उदाहरणार्थ-
- राजा अभ्यास करतो.
- नेहा पुस्तक वाचते.
वरील उदाहरणांमध्ये करतो व वाचते ही क्रियापदे आहेत.
धातू :
क्रियापदातील प्रत्यय रहित मुळ शब्दाला धातू असे म्हणतात.
उदाहरण –
राजा क्रिकेट खेळतो.
वरील उदाहरणामध्ये खेळ (धातू )+ तो (प्रत्यय ) =खेळतो
धातुसाधित :
धातूला प्रत्यय लागून क्रियापदाची विविध रूपे तयार होतात .ती रूपे क्रिया अपूर्ण आहे किंवा वाक्याचा अर्थ पूर्ण करीत नाहीत ,म्हणून त्यांना धातुसाधित असे म्हणतात.
धातूंना णे,त,तांना ,ला,ली,ले,टा, तु ,ऊन ,ऊ ,वे हि प्रत्यय लागून क्रियापदाची रूपे तयार होतात .
धातू+प्रत्यय +धातुसाधित
उदाहरण –
उठ +ऊन =उठून
कर +ता=करता
ठेव +ली=ठेवली
खेळ +वे =खेळावे
कर्ता:
वाक्यात क्रियापदाने दाखवलेली क्रिया करणारा जो कोणी असतो त्याला कर्ता असे म्हणतात. क्रिया करणारा हा कर्ता असतो.
राम पेरू खातो.
राजा जेवण करतो.
राणी रांगोळी काढते.
वरील उदाहरणामध्ये राम,राजा,राणी हि कर्ता आहेत.
कर्म :
ज्याच्यावर क्रिया घडते त्याला कर्म असे म्हणतात.
उदाहरण –
राम पेरू खातो.
वरील उदाहरणामध्ये राम हा कर्ता आहे, पेरू हे कर्म आहे आणि खातो हे क्रियापद आहे.
क्रियापदांचे प्रकार
क्रियापदाचे एकूण १३ प्रकार आहेत
- १.सकर्मक क्रियापद
- २.अकर्मक क्रियापद
- ३.संयुक्त क्रियापद
- ४.सहाय्यक क्रियापद
- ५. द्वीकर्मक क्रियापद
- ६.उभयविध क्रियापद
- ७.अपूर्णविधान क्रियापद
- ८.सिद्ध क्रियापद
- ९.साधित क्रियापद
- १०.प्रयोजक क्रियापद
- ११.शक्य क्रियापद
- १२.अनियमित किवा गौण क्रियापद
- १३.भावकर्तुक क्रियापद
सकर्मक क्रियापद
वाक्याचा अर्थ पूर्ण करण्यासाठी ज्या क्रियापदाला कर्माची गरज लागते ,त्या क्रियापदाला सकर्मक क्रियापद असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ-
महेश क्रिकेट खेळतो.
वरील उदाहरणांमध्ये क्रिकेट हे कर्म आहे त्यामुळे वाक्याचा अर्थ पूर्ण झाला आहे.
राजा पेरू खातो
वरील उदाहरणांमध्ये पेरू या कर्मामुळे वाक्याचा अर्थ पूर्ण झाला आहे.
अकर्मक क्रियापद
वाक्याचा अर्थ पूर्ण करण्यासाठी ज्या क्रियापदाला कर्माची गरज लागत नाही, त्याला अकर्मक क्रियापद असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ-
राजा लिहितो.
वरील उदाहरणांमध्ये कर्म नाही तरी पण त्या वाक्याचा अर्थ पूर्ण होतो.
स्वरा गाते.
कर्म नाही तरी देखील त्या वाक्याचा अर्थ पूर्ण होतो.
संयुक्त क्रियापद
वाक्याचा अर्थ पूर्ण करण्यासाठी जे क्रियापद धातुसाधिताला सहकार्य करते, त्या क्रियापदाला संयुक्त क्रियापद असे म्हणतात.
उदाहरणात-
सुरज लिहू लागला.
वरील उदाहरणांमध्ये लागला आहे क्रियापद आहे आणि लिहू हे धातुसाधित आहे. लागला हे क्रियापद लिहू या धातुसाधिताला सहकार्य करते त्यामुळे वाक्याचा अर्थ पूर्ण होतो.
लखन नदीत पोहू लागला.
वरील उदाहरणांमध्ये लागला हे क्रियापद पोहू या धातुसाधिताला सहकार्य करते.
सहाय्यक क्रियापद
जेव्हा धातू साधित व क्रियापद हे दोन्ही मिळून एकाच क्रियेचा बोध होतो, तेव्हा धातुसाधिताला मदत करणाऱ्या क्रियापदाला सहाय्यक क्रियापद असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ-
क्रीडांगणावर मुले खेळू लागली.
वरील उदाहरणांमध्ये लागली हे सहाय्यक क्रियापद आहे
द्विकर्मक क्रियापद
ज्या क्रियापदास दोन कर्म लागतात त्यास द्वीकर्मक क्रियापद असे म्हणतात .
उदाहरणार्थ-
आजीने नातीला गोष्ट सांगितली.
या उदाहरणांमध्ये आजी कर्ता असून सांगण्याची क्रिया ही नात व गोष्ट यावर अवलंबून आहे, त्यामुळे दोन कर्म असल्याने सांगितली हे द्वीकर्मक क्रियापद आहे.
सर मुलांना व्याकरण शिकवतात.
वरील उदाहरणामध्ये सर हा कर्ता असून शिकवण्याची क्रिया मुले व व्याकरण यावर अवलंबून आहे ,त्यामुळे दोन कर्म असल्याने शिकवतात हे द्वीकर्मक क्रियापद आहे.
उभयविध क्रियापद
जे एकच क्रियापद हे दोन वेगवेगळ्या वाक्यात सकर्मक व अकर्मक असे दोन्ही प्रकारे वापरता येते ,त्यास उभयविध क्रियापद असे म्हणतात उदाहरणार्थ माझी पेन्सिल हरवली
वरील उदाहरणांमध्ये करता आहे क्रियापद आहे पण कर्म नाही
त्याने माझी पेन्सिल हरवली
वरील उदाहरणांमध्ये करता कर्म क्रियापद आहे
वरील दोन्ही उदाहरणांमध्ये क्रियापदे दोन्ही वाक्यामध्ये सारखेच आहे म्हणून हरवली हे उभयविध क्रियापद आहे
अपूर्ण विधान क्रियापद
जेव्हा वाक्यात क्रियापद असूनही वाक्याचा अर्थ पूर्ण होत नसेल तेव्हा त्या क्रियापदास अपूर्णविधान क्रियापद असे म्हणतात .
उदाहरणार्थ-
सिद्ध क्रियापद
शब्दाच्या मूळ धातूंना प्रत्यय लागून तयार होणाऱ्या क्रियापदाला ,सिद्ध क्रियापद असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ-
सूर्य पूर्वेस उगवतो.
मी सकाळी लवकर उठतो.
साधीत क्रियापद
विविध जातीच्या शब्दापासून तयार होणाऱ्या धातूंना साधीत धातू असे म्हणतात व अशा साधित धातूंना प्रत्यय लागून तयार होणाऱ्या क्रियापदांना साधीत क्रियापद असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ-
तो संगणक हातात तो हाताळणे
माझे डोळे पाणावले पानावणे
प्रयोजक क्रियापद
जेव्हा करतात ते क्रिया स्वतः करीत नसून दुसऱ्या कोणाला तरी करावयास लावीत आहे असा अर्थ व्यक्त होतो तेव्हा क्रियापदास प्रयोजक क्रियापद असे म्हणतात
उदाहरणार्थ आई मुलांना खेळवते
वरील उदाहरणांमध्ये आई हा करत आहे आणि ती मुलांना खेळण्याची कृती करायला लावत आहे म्हणून खेळविते हे प्रयोजक क्रियापद आहे
राजा कुत्र्यांना पळवतो.
शक्य क्रियापद
जे साधित धातू कर्त्याला ती क्रिया करण्याची शक्यता किंवा सामर्थ्य आहे असे दाखवतात, त्यांना प्रत्यय लावून जी क्रियापदे तयार होतात, त्यांना शक्य क्रियापद असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ-
महेशला दररोज व्यायाम करवते.
त्याला किमी चालवते.
वरील उदाहरणांमध्ये करवते ,चालवते ही शक्य क्रियापदे आहेत.
अनियमित किंवा गौण क्रियापद
ज्या धातूंना काळाचे किंवा अर्थाचे प्रत्येक न लागता ते वेगवेगळ्या प्रकारे बोलले जातात त्यांना अनियमित किंवा गण क्रियापद असे म्हणतात.
उदाहरणार्थ-
माझ्याकडे पहा.
नेहा जवळ पन्नास रुपये आहे.
वरील उदाहरणांमध्ये पहा ,आहे ही क्रियापदे गौण क्रियापदे आहेत त्यांना काळाचे किंवा अर्थाचे प्रत्यय लागलेले नाहीत
भावकर्तुक क्रियापद
जेव्हा वाक्यातील क्रियापदाचा मूळ अर्थ किंवा भाव हाच कर्ता मानावा लागतो, अशा क्रियापदांना भावकर्तुक क्रियापदे असे म्हणतात .
उदाहरणार्थ-
आज लवकरच उजडले.
प्रवासामुळे खूप मळमळले.
मराठी भाषेची सौंदर्य, आदर्श वाचन, वाचनपरिपाठ आणि साहित्यिक क्षेत्रातील उत्कृष्टता अनेक कारणांमुळे विकसित झाली आहे. मराठी भाषेत लिहिण्याच्या कलेच्या माध्यमाने आणि वाचनाच्या अभ्यासाने मराठी भाषेतील विद्यार्थ्यांना एक आदर्श वाचन आणि लिहिण्याच्या प्रवृत्ती आवश्यक आहे. “क्रियापद” हा एक महत्त्वपूर्ण गोष्टीचा भाग आहे ज्यामुळे वाचन आणि लिहिण्याच्या कौशल्यात वृद्धि होईल.
क्रियापद म्हणजे क्रियाच्या आदर्श रूपाच्या शब्दांचा समूह. क्रियाच्या शब्दांमध्ये काम किंवा क्रियाच्या आदर्श रूपाची नाहीत, परंतु कार्य किंवा क्रियाच्या द्या किंवा घ्या असा अर्थ असल्याचा शक्य नसल्याची शरणांत येतो. क्रियापद मराठी भाषेतील क्रियांच्या मुख्य स्रोत आहे आणि त्याची सहाय्य म्हणजे काम कसे करावे याची माहिती देणारे आहे.
क्रियापदाचा महत्त्व:
क्रियापदाच्या महत्त्वाचा मुख्य कारण तो आहे की, ते क्रियांच्या वर्गानुसार विभाग करताना मदतील आहे. मराठी भाषेत क्रियापदांची अचूक उपयोग केल्यास, वाचन आणि लिहिण्याच्या कौशल्यात वृद्धि होईल. क्रियापदांच्या ज्ञानामुळे एक वाक्य किंवा अद्भुत कथा लिहिण्याची कलेची सामर्थ्य तयार होईल.
क्रियापदाची अंशे:
क्रियापदाची अंशे दोन असतात: क्रियाच्या ध्वनि अंश आणि क्रियाच्या अर्थ अंश. ध्वनि अंश म्हणजे क्रियाच्या क्रियाणा आदर्श ध्वनिच्या रूपाचा अर्थ किंवा क्रियाच्या क्रियाणा आदर्श स्वराच्या रूपाचा अर्थ. उदाहरणार्थ, ‘आम्ही लिहिलं’ अस्तोत्र, ‘लिहिलं’ ह्या क्रियाच्या क्रियाणा आदर्श ध्वनिच्या रूपाचा अर्थ म्हणजे ‘लिहिलं’ ह्या क्रियाच्या स्वराच्या रूपाचा अर्थ आहे.
क्रियापदाच्या अर्थ अंशाची मदतील किंवा क्रियाच्या क्रियाणा आदर्श अर्थाची मदतील असतात. उदाहरणार्थ, ‘आम्ही पुस्तक वाचली’ अस्तोत्र, ‘वाचली’ ह्या क्रियाच्या आदर्श अर्थ आहे “वाचलेली पुस्तक”.
क्रियापदाचा उपयोग:
वाचनाच्या कौशल्याची वृद्धि: क्रियापदांचा अचूक उपयोग करून वाचनाच्या कौशल्यात वृद्धि होईल. अच्युत, अस्मिता, आणि अजय ह्या तीन वाचकांच्या उदाहरणात, ‘अच्युत ने किताब पढली’ ह्या वाक्यात, ‘पढली’ ह्या क्रियापदाचा उपयोग केला आहे, ज्यामुळे ह्या वाक्याची सर्वोत्तम सुचना दिली आहे.
लेखनाच्या कौशल्याची वृद्धि: क्रियापदांचा उपयोग लेखनाच्या कौशल्यातील वृद्धि करण्यात मदतील आहे. सुनीता आणि सचिन ह्या दोघांच्या उदाहरणात, ‘सुनीता ने कावळा चाढला’ अस्तोत्र, ‘चाढला’ ह्या क्रियापदाचा उपयोग केला आहे, ज्यामुळे ह्या वाक्याच्या सुचना दिली आहे.
साहित्यिक लेखन: क्रियापदांचा उपयोग कविता, निबंध, कथा लेखन, अप्रत्यक्ष वर्णन, आणि इतर साहित्यिक कामातील वृद्धि करण्यात मदतील आहे. कृष्णा आणि सुरेश ह्या कवितेत, ‘कृष्णा ने फूल तोडला’ अस्तोत्र, ‘तोडला’ ह्या क्रियापदाचा उपयोग केला आहे, ज्यामुळे कवितेच्या सर्वोत्तम स्वरूपात मुद्रित झाला आहे.
क्रियापदाची तयारी:
क्रियापदाच्या ध्वनि अंशाची समज: क्रियापदांच्या ध्वनि अंशाची समज म्हणजे क्रियाच्या वर्गानुसार क्रियाच्या ध्वनिच्या रूपाचा अर्थ समजायचं. उदाहरणार्थ, ‘लिहिलं’ ह्या क्रियाच्या ध्वनि अंशाचा अर्थ ह्या रूपाने लिखण्याची प्रवृत्ती किंवा क्रियाच्या क्रियाणाची स्वराच्या रूपाचा अर्थ म्हणजे ‘लिहिलं’ ह्या क्रियाच्या अर्थाची समज.
क्रियापदाच्या अर्थ अंशाची समज: क्रियापदांच्या अर्थ अंशाची समज म्हणजे क्रियाच्या क्रियाणा आदर्श अर्थाची मदतील असताना ह्या क्रियाच्या उपयोग कसा करावा ह्याची माहिती. उदाहरणार्थ, ‘आम्ही पुस्तक वाचली’ ह्या क्रियापदाच्या अर्थ अंशाची समज म्हणजे “वाचलेली पुस्तक” असे करणारे अर्थ.
वाचनाच्या प्रकाराचा मर्मस्पद समज: क्रियापदांचा उपयोग वाचनाच्या प्रकाराच्या मर्मस्पद समजायचं असताना, वाचनाच्या प्रकाराची समजायची मदतील आहे. उदाहरणार्थ, ‘कृष्णा ने फूल तोडला’ ह्या वाक्यात, ‘तोडला’ ह्या क्रियापदाचा उपयोग केला आहे, ज्यामुळे वाचनाच्या प्रकाराच्या मर्मस्पद समज मिळाला आहे.
क्रियापदाच्या उपयोगाच्या तरतूदी:
सामान्य क्रियापद: ह्या प्रकाराच्या क्रियापदांचा उपयोग सामान्य दिवसाच्या जीवनातल्या गोष्टी आणि क्रियांसाठी केला जातो. उदाहरणार्थ, ‘जाऊन सुटला’ ह्या वाक्यात, ‘सुटला’ ह्या क्रियापदाचा उपयोग केला आहे.
विशेष क्रियापद: ह्या प्रकाराच्या क्रियापदांचा उपयोग विशेष संदर्भातील क्रियांसाठी केला जातो. उदाहरणार्थ, ‘रात्र विश्रांत झाला’ ह्या वाक्यात, ‘झाला’ ह्या क्रियापदाचा उपयोग केला आहे.
साहित्यिक क्रियापद: ह्या प्रकाराचे क्रियापद साहित्यिक कामांमध्ये वापरले जाते आणि त्यामुळे अद्भुत भाषांतर आणि कथांमध्ये रंग आणि शृंगार यासारख्या भावना व्यक्त करण्यात मदतील आहे.
क्रियापदाच्या उपयोगाच्या तरतूदीला समजून घेऊन, मराठी भाषेतील वाचन आणि लिहिण्याच्या कौशल्यात वृद्धि करण्याच्या लक्ष्यात, ह्या क्रियापदांच्या सर्वोत्तम उपयोगाच्या तरतूदीला काम केल्यास अवश्यक फायदा होईल. क्रियापदाची सहाय्य म्हणजे मराठी भाषेतील आदर्श वाचन आणि लिहिण्याच्या कौशल्याच्या सुधारणेचा सर्वोत्तम माध्यम.
- क्रियापद (Kriyapad),
- मराठी क्रियापद (Marathi Kriyapad),
- क्रियापदांचे अर्थ (Meaning of Verbs),
- क्रियापदांचे उपयोग (Usage of Verbs),
- क्रियापद अभ्यास (Verb Exercises),
- क्रियापदांची सूची (List of Verbs),
- क्रियापदांचा वाचन (Reading Verbs),
- क्रियापदांच्या अर्थाची समज (Understanding Verb Meanings),
- क्रियापदांच्या उपयोगाच्या उदाहरण (Examples of Verb Usage),
- मराठी भाषेतील क्रियापदांचा महत्त्व (Importance of Verbs in Marathi),
- क्रियापदांचे विभाग (Conjugation of Verbs),
- क्रियापदांचा उपयोग लेखनात (Using Verbs in Writing),
- क्रियापद अभ्यासाची विधी (Method of Verb Practice),
- क्रियापदांचे प्रकार (Types of Verbs),
- क्रियापदांच्या वाचनातील महत्त्व (Significance of Verbs in Reading),
- क्रियापदांच्या ध्वनिच्या अंश (Phonetic Elements of Verbs),
- क्रियापदांच्या स्वरूप (Forms of Verbs),
- क्रियापदांच्या उदाहरण कथा (Stories with Verb Examples),
- क्रियापदांचा उपयोग कामातील (Verbs in Practical Use),
- क्रियापदांचा अर्थ समजण्याची सहाय्य (Help in Understanding Verb Meanings),