संविधानातील भाग-5, प्रकरण-1, कलम 63 ते 71 मध्ये उपराष्ट्रपतीची Vice President of India तरतूद आहे.
भारताचे उपराष्ट्रपती हे केंद्रीय कार्यकारी मंडळाचे घटक असतात.
भारतीय संविधानाच्या कलम 63 मध्ये उपराष्ट्रपतीची तरतूद करण्यात आली असून, उपराष्ट्रपती हे देशातील राष्ट्रपती नंतरचे दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वोच्च पद आहे.
भारताच्या उपराष्ट्रपतीचे पद अमेरिकेच्या उपराष्ट्रपती पदावर आधारलेले आहे.
कलम 64 नुसार उपराष्ट्रपती हे राज्यसभेचे पदसिद्ध अध्यक्ष (सभापती) असतात, मात्र ते राज्यसभेचे सदस्य कधी नसतात.
कलम 89 राज्यसभेचे अध्यक्ष(सभापती) व उपसभापती यांची तरतूद आहे.
राष्ट्रपतींच्या अनुउपस्थितीत उपराष्ट्रपती हे त्यांचे काम पाहतात.
पात्रता कलम–66(3)
-तो भारताचा नागरिक असावा.
-त्याच्या वयाची 35 वर्ष पूर्ण असावेत.
-राज्यसभेवर निवडून येण्याची पात्रता असावी.
-कलम 66(2) उपराष्ट्रपती संसदेच्या कोणत्याही ग्रहाचा सदस्य नसतो.
उपराष्ट्रपतींची निवडणूक (कलम 66)
उपराष्ट्रपतींची निवडणूक गुप्त मतदान पद्धतीने केली जाते. प्रमाणशीर प्रतिनिधित्वाचा एकल संक्रमणीय मतदान पद्धतीने ही निवड केली जाते.
उपराष्ट्रपतींच्या निवडणुकीत केवळ पुढील सदस्य भाग घेतात-
संसदेच्या दोन्ही सभागृहांचे निर्वाचित(Elected) सदस्य
संसदेच्या दोन्ही सभागृहांचे नामनिर्देशित(Nominated) सदस्य
संसदेच्या लोकसभा व राज्यसभा या दोन्ही सभागृहांची निर्वाचित व नामनिर्देशित सदस्य भाग घेतात. घटक राज्यातील विधानसभा तसेच विधानपरिषद सदस्यांना हा अधिकार नसतो.
उपराष्ट्रपतींच्या निवडणुकीसाठी सूचक व अनुमोदक:
उपराष्ट्रपती पदाच्या निवडणुकीसाठी अर्ज दाखल करणाऱ्या उमेदवारास त्या निवडणुकीत भाग घेणाऱ्या सदस्यांपैकी किमान 20 जणांनी सूचक व 20 जणांनी अनुमोदक होणे गरजेचे असते.
उपराष्ट्रपती पदाच्या निवडणुकीसाठी अर्ज दाखल करणाऱ्या उमेदवारास भारतीय रिझर्व बँकेत रुपये 15,000 अनामत रक्कम ठेवावी लागते.
शपथ कलम 69 नुसार उपराष्ट्रपतींना पदाची शपथ राष्ट्रपती देतात.
कार्यकाल कलम 67 सामान्य परिस्थितीत पाच वर्ष, मुदतीआधी राष्ट्रपतींकडे राजीनामा देऊ शकतात.
पुढील परिस्थितीत उपराष्ट्रपतींचे पद मुदतपूर्व रिक्त होऊ शकते-
-उपराष्ट्रपतींनी राष्ट्रपतींकडे राजीनामा सादर केल्यास
-त्यांना पदावरून दूर केल्यास
-त्यांचे पदावर असताना निधन झाल्यास. पदावर असताना निधन झालेले पहिले उपराष्ट्रपती कृष्णकांत होते.
उपराष्ट्रपतींची पदच्युती
उपराष्ट्रपतींना कालावधी पूर्ण होण्याआधी पदावरून दूर करायचे असल्यास-
हा ठराव प्रथम राज्यसभेत राज्यसभेच्या सदस्यांनीच मांडावा लागतो.
हा ठराव राज्यसभेच्या उपस्थित सदस्यांच्या प्रभावी बहुमतांनी संमत व्हावा लागतो.
त्यानंतर हा ठराव लोकसभेत साध्या बहुमताने मंजूर झाल्यास उपराष्ट्रपतींना पदावरून दूर केले जाते मात्र, अशा ठरावासंबंधी नोटीस किमान 14 दिवस आधी सभागृहात द्यावी लागते.
उपराष्ट्रपतींच्या पदाच्युतीची कारणे संविधानात स्पष्ट करण्यात आली नाही.
उपराष्ट्रपतींच्या पदच्युतीसाठी औपचारिक महाभियोगाची आवश्यकता नसते.
उपराष्ट्रपती राज्यसभेचे पदसिद्ध अध्यक्ष असतात, म्हणून त्यांच्या पदच्युतीचे अधिकार राज्यसभेस आहेत.
उपराष्ट्रपतींचे पद मदतपुर्व रिक्त झाल्यास ते भरण्यासाठीच्या तरतुदी –
रिक्त पदावर हंगामी उपराष्ट्रपतींची नियुक्ती केली जात नाही ते पद रिक्तच राहते.
हे रिक्त पद भरण्यासाठी लवकरात लवकर म्हणजे कोणत्याही परिस्थितीत सहा महिन्याच्या आत उपराष्ट्रपतीपदाची निवडणूक घ्यावी लागते.
मुदतपूर्व निवडणुकांमध्ये नव्याने निवडून आलेले उपराष्ट्रपती नियुक्तीच्या दिनांक पासून पुढील पाच वर्ष पदावर राहतात.
फेरनिवडणुकीची पात्रता
एकदा उपराष्ट्रपती पद भूषवलेल्या व्यक्तीस पुन्हा कितीही वेळा या पदाची निवडणूक लढवता येते.
आतापर्यंत दोन व्यक्तीने सलग दोन वेळा उपराष्ट्रपती पद भूषवले आहे. डॉ. एस. राधाकृष्णन 1952 ते 1962 व डॉ. मोहम्मद हमीद अन्सारी (2007 ते 2017).
वेतन व भत्ते
दरमहा रु. चार लाख अधिक भत्ते (1 फेब्रुवारी 2018 रोजी घोषणा) याआधी ते रुपये 1 लाख 25 हजार होते.
उपराष्ट्रपतींना त्यांच्या उपराष्ट्रपती या पदाच्या अनुषंगाने कोणतेही वेतन व भत्ते मिळत नाहीत.
उपराष्ट्रपतींना केवळ राज्यसभेचा पदसिद्ध सभापती या नात्याने वेतन मिळते.
उपराष्ट्रपतींचे अधिकार व कर्तव्य
कलम 64 व कलम 89: उपराष्ट्रपती हे राज्यसभेचे पदसिद्ध सभापती (Ex official chairman of Rajya Sabha) असतात.
राष्ट्रपतींच्या अनुपस्थितीत उपराष्ट्रपती हे हंगामी राष्ट्रपती म्हणून काम पाहतात.
भारताचे उपराष्ट्रपती हे राष्ट्रपतींच्या अनुउपस्थितीत जास्तीत जास्त सहा महिने हंगामी राष्ट्रपती म्हणून काम पाहतात. या उलट अमेरिकेचे उपराष्ट्रपती तेथील अध्यक्षांचे (राष्ट्रपतींचे) पद मुदतपूर्व रिक्त झाल्यास उर्वरित संपूर्ण कालावधी उपराष्ट्रपती हेच अध्यक्ष तथा राष्ट्रपती म्हणून काम पाहतात. म्हणजे अमेरिकेत हंगामी राष्ट्रपती नेमण्याची पद्धत नाही.
डॉ. एस. राधाकृष्णन (1952 ते 1957), एम. हिदायतुल्ला (1979) व शंकर दयाल शर्मा (1987) हे बिनविरोध निवडून आलेले उपराष्ट्रपती होते.
भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्णन हे होते.
राष्ट्रपती बनलेले भारताचे पहिले उपराष्ट्रपती हे डॉ. सर्वपल्ली राधाकृष्ण होते.
न्या. मोहम्मद हिदायतुल्ला हे हंगामी राष्ट्रपती बनले तेव्हा ते सरन्यायाधीश होते.
राष्ट्रपतीपदाची निवडणूक लढवलेले व पराभूत झालेले उपराष्ट्रपती भैरोसिंग शेखावत होते.
2007 साली प्रतिभाताई पाटील यांच्या विरोधात शेखावत यांचा पराभव झाला.