केंद्रीय मंत्रिमंडळातील मंत्र्यांचे मुख्य तीन प्रकार Mantrayanche prakarआहेत.
1.कॅबिनेट मंत्री
2.राज्यमंत्री
3.उपमंत्री
कॅबिनेट मंत्री(Cabinet Ministers)
कॅबिनेट मंत्री हे प्रथम दर्जाचे मंत्री असून त्यांची संख्या 15 ते 20 असते.
कॅबिनेट मंत्र्यांच्या गटास कॅबिनेट असे म्हणतात.
अर्थ, परराष्ट्र संबंध, संरक्षण, ग्रह, दळणवळण, रेल्वे, कृषी इत्यादी महत्त्वाची खाते कॅबिनेट मंत्र्यांकडे असतात.
मंत्रिमंडळाची बैठक म्हणजे कॅबिनेट मंत्र्यांची बैठक होय.
राज्यमंत्री(Ministers of State)
हे दुसऱ्या दर्जाचे मंत्री असतात. कॅबिनेट मंत्र्यांना सहाय्यक म्हणून राज्यमंत्री निवडले जातात.
कॅबिनेट मंत्र्याइतकेच वेतन व भत्ते यांना मिळतात.
पंतप्रधानांच्या आमंत्रणाशिवाय यांना मंत्रिमंडळाच्या बैठकीस उपस्थित राहता येत नाही.
राज्यमंत्री हे कॅबिनेट मंत्र्याला मदतनीस म्हणून काम करतात.
उदाहरणार्थ- गृहराज्यमंत्री, कृषी राज्यमंत्री.
राज्यमंत्र्यांना स्वतंत्र कार्यभार दिल्यास ते कॅबिनेट मंत्र्याप्रमाणे कार्य करतात, मात्र त्यांना कॅबिनेटच्या सभांना उपस्थित राहता येत नाही.
राज्यमंत्र्यांची संख्या 16 ते 20 इतकी अपेक्षित आहे.
उपमंत्री(Deputy Ministers)
हे तिसऱ्या दर्जाचे मंत्री असतात.
उपमंत्र्यांची संख्या 16 ते 20 इतकी अपेक्षित असते.
या मंत्र्यांना मंत्रालयाचा स्वतंत्र कारभार दिला जात नाही. ते कॅबिनेट मंत्री किंवा राज्यमंत्र्यांना सहाय्यक म्हणून कार्य करतात.
ज्या खात्यात काम जास्त असते, त्या खात्याच्या मंत्र्यास मदतनीस म्हणून उपमंत्री कार्य करतात.
कॅबिनेटच्या बैठकीस यांना निमंत्रण नसते.
त्याशिवाय संसदीय सचिव व बिनखात्याचे मंत्री हे देखील मंत्र्यांचे दोन प्रकार मानले जातात.
संसदीय सचिव(Parliamentary Secreatary)
मंत्र्यांना त्यांच्या कार्यात मदतनीस म्हणून हे कार्य करतात.
यांची संख्या पंतप्रधान ठरवतात जवळपास 4 ते 5 इतकी असते.
संसदीय सचिव हे मंत्रिमंडळाचे सदस्य नसतात.
यांना कोणत्याही विभागाचा कार्यभार नसतो. मात्र, ते ज्येष्ठ मंत्रांना त्यांच्या संसदीय कामकाजात मदत करण्याचे कार्य करतात. कालांतराने त्यांचे उपमंत्री व राज्यमंत्री म्हणून नामनिर्देशन होऊ शकते.
बिनखात्याचे मंत्री Ministers Without Port Folio)
यांच्याकडे प्रशासनाचे कोणतेच खाते नसते.
विशेष परिस्थितीतच पंतप्रधान त्यांची नियुक्ती करतात.
एखाद्या मंत्र्याचे रिक्त झालेले पद हे मंत्री सांभाळतात.
उदाहरणार्थ- पंडित नेहरूंनी आपल्या आजारपणाच्या काळात लालबहादूर शास्त्री यांना बिनखात्याचे मंत्री म्हणून नेमले होते.