अहमदनगर जिल्ह्यातील नेवासे तालुक्यात सोनई गावापासून जवळच शनीचे शिंगणापूर Shnishingnapur हे प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्र आहे. येथे शनिदेव स्वयंभू पाषाण रूपात विराजमान आहेत.
अहमदनगर जिल्ह्यातील शिर्डी जवळ एक प्रमुख आणि जागृत क्षेत्र म्हणून शनिशिंगणापूर हे संपूर्ण महाराष्ट्रात परिचित आहे. शनी मंदिरामुळे गावाच्या नावात शनी जोडले गेले आहे.
शनी मंदिरात असलेला असलेला दगडी स्तंभास शनि देवाची मूर्ती मानली जाते. सुमारे दीडशे वर्षांपूर्वी एका पुरात ही शिळा वाहत सोनई गावाजवळ आली. या स्तंभाला तसा वेगळा आकार नाही. त्या रात्री शनि देवाने एका गावकऱ्याला दृष्टांत देऊन मामा भाच्यांनी मिळून माझी स्थापना करा असा दृष्टांत दिला आणि गावकऱ्यांनी ती शिळा उभा करून तिची पूजा करण्यास प्रारंभ केला. विशेष म्हणजे हा देव उघड्यावरच एका चौथर्‍यावर आहे. देव आहे पण देऊ नाही असे या देवाचे वैशिष्ट्य होय.
एका व्यापाऱ्याने नवस बोलल्यानंतर त्याला शनिदेव प्रसन्न झाल्याने त्याने शिळेभोवती चौथरा बांधला आहे. मूर्तीच्या डोईवर वृक्ष पण नाही. नजीकच्या लिंबाच्या वृक्षाची फांदी डोईवर आली, तर ती गळून पडते. शनि देवास निवारा आवडत नसल्याने या पाषाण शिळेवर कोणताही निवारा नाही. शनि देवाला प्रसन्न करण्यासाठी येथे तेल वाहिले जाते. रोज हजारो लिटर तेल शनिदेवाला अर्पण केले जाते. शनि अमावस्या व गुढीपाडवा या दिवशी येथे मोठी यात्रा असते शनि जयंतीस येथे उत्सव साजरा केला जातो.
शनिदेव येथेच वास्तव्य करतात असे मानले जाते, त्यामुळे येथे चोरी होत नाही असे सांगितले जाते. त्यामुळे गावातील घरांनाही कुलपे नाहीत. एवढ्या वर्षात घरातून कधी एक खेळाही चोरीला गेलेला नाही आणि असे येथील लोक गौरवाने सांगतात. गावकरी असा विश्वास करतात की, हे मंदिर जागृत देवस्थान आहे याचा अर्थ असा आहे, की इथला देव खूप शक्तिशाली आहे. त्यांचा असा विश्वास आहे की शनिदेव चोरी करणाऱ्या व्यक्तीला शिक्षा करतो. येथील देवता स्वयंभू आहे जी काळी परंतु प्रभाव पडणाऱ्या दगडाच्या रूपाने पृथ्वीवर प्रकट झाली आहे.
शनी मंदिरामध्ये साडेपाच फूट उंच काळ्या खडकाचा समावेश आहे. जे खुल्या हवेच्या व्यासपीठावर स्थापित केले गेले आहे. जे शनिदेवतेचे प्रतिक आहे. प्रतिमेच्या बाजूला त्रिशूल ठेवण्यात आले आहे आणि दक्षिणेला एक नंदी ची प्रतिमा आहे, समोर शिवा आणि हनुमानाच्या छोट्या छोट्या प्रतिमा आहेत.
शनिवारी पडलेल्या अमावस्येच्या दिवशी मोठा उत्सव आयोजित केला जातो. भाविक शनि देवाची प्रतिमा पाण्याने व तेलाने स्नान केली जाते व त्यांना पुष्प अर्पण केले जातात. जत्रेच्या दिवशी शनिवारी पालखीची मिरवणूक काढली जाते. इतर सणांमध्ये शनी जयंती यांचाही समावेश आहे.
स्वयंभू पुतळ्याची कथा एकदा मेंढीपाळाने दगडाला टोकदार दांडी लावली तेव्हा दगडाला रक्तस्त्राव होऊ लागला. मेंढपाळ चकित झाले लवकरच चमत्कार पाहण्यासाठी संपूर्ण गाव आजूबाजूला जमले. त्या रात्री मेंढपाळाच्या परमनिष्ठ व पुण्यमानाच्या स्वप्नात भगवान शनेश्वर शनिदेव दिसले, त्याने मेंढपाळांना सांगितले की तो शनेश्वर आहे. त्यांनी असेही सांगितले की काळ्या रंगाचा अनोखा तो दगड म्हणजेच स्वयंभू रूप आहे. मेंढपाळाने प्रार्थना केली व स्वामीला विचारले की त्याच्यासाठी मंदिर बांधावे काय ? भगवान शनि महात्मा म्हणाले की छताची गरज नाही, कारण संपूर्ण आकाश हे त्यांचे छप्पर आहे आणि त्यांना मुक्त आकाशाखाली राहणे पसंत आहे. त्यांनी मेंढपाळाला दर्शनीवारी पूजा आणि तेल अभिषेक न चुकता करण्यास सांगितले. संपूर्ण गावात घरफोडी किंवा चोरीची भीती नाही असेही त्यांनी वचन दिले म्हणून, आजही भगवान शनिदेव हे वरच्या छताशिवाय खुल्या आवारात दिसून येतात. आजपर्यंत कोणतीही घरे, दुकाने, मंदिरासाठी दरवाजे नाहीत. शनिवारी होणारी अमावस्या किंवा चंद्र नसलेला दिवस शनी शिंगणापूर मंदिरात भगवान शनिदेवची उपासना करण्यासाठी सर्वात शुभ अवसर मानला जातो.
आज देशातील असंख्य भाविक या दिवशी परमेश्वराचा शनि देवाचा आशीर्वाद घेण्यासाठी येतात. या दिवशी शनीची एक विशाल जत्रा आणि मिरवणूक काढली जाते. शनी अमावस्या व्यतिरिक्त सर्व शनिवारी शनि देवाची पूजा करणे अत्यंत अनुकूल मानले जाते. शनी जयंती हा दिवस मानला जातो ज्या दिवशी भगवान शनि जन्मले होते किंवा पृथ्वीवर प्रकट झाले होते. वैशाख महिन्यात अमावस्येच्या दिवशी शनी जयंती साजरी केली जाते. या दिवशी मूर्ती निळ्या रंगाची दिसते. पंचामृत आणि गंगाजल शनीच्या मूर्तीच्या स्वच्छतेसाठी वापरले जाते.
येथील मंदिरात दर्शनाचे नियम अतिशय कडक आहेत. देवदर्शन दिवसातून कोणत्याही वेळेस घेता येते. शनी बालब्रह्मचारी असल्याने महिला दुरूनच दर्शन करतात. स्त्रियांना मात्र चौथर्‍यावर जाऊन दर्शन घेण्यास मनाई आहे. दर्शनापूर्वी आंघोळ करून करणे आवश्यक आहे. आंघोळीची व्यवस्था देवस्थानाच्या आवारात कायम आहे. पुरुष स्नान करून ओल्या कपड्याने दर्शन घेतात, त्यानंतर शनीच्या मूर्तीवर तेल वाहून प्रदक्षिणा घालतात. दर्शन घेतल्यावर भाविक तेथे असलेल्या दुकानातून घोड्याची नाळ, तसेच काळ्या कपड्यांनी बनलेली शनि देवाची भावली खरेदी करतात. घोड्याची नाळ घराच्या बाहेर लावल्याने दृष्ट लागत नाही असे मानले जाते. शिवाय घरात सुख-समृद्धी नांदते.