तोंडावाटे निघणाऱ्या मुलध्वनींना वर्ण-Marathi varnmala असे म्हणतात. बोलताना आपले मूलध्वनी हवेत विरू नयेत म्हणून आपण त्यांना लिहून ठेवतो. मूलध्वनी ज्या सांकेतिक खुणांनी आपण लिहून ठेवतो त्या सांकेतिक खुणेला ध्वनीचिन्हे किंवा अक्षर असे म्हणतात. अक्षर हे नष्ट न होणारे आहे. मराठी भाषेत एकूण५२ वर्ण आहेत. या वर्णांच्या मालिकेलाच वर्णमाला किंवा मुळाक्षरे असे म्हणतात.
१४ स्वर,२स्वरादी, ३४ व्यंजने ,२विशेष संयुक्त व्यंजने.
वर्णाचे एकूण तीन प्रकार पडतात.
1)स्वर
2)स्वरादी
3)व्यंजन
१)स्वर:
ज्या वर्णांचा उच्चार कंठातील कोणत्याही अवयवाच्या सहाय्याने होत नाही त्या वर्णांना स्वर असे म्हणतात.
ज्या वर्णाचा उच्चार करण्यास सुरुवात केल्यापासून ते शेवटपर्यंत जर एकसारखाच ध्वनी निर्माण होत असेल तर त्या वरणा वर्णांला स्वर असे म्हणतात.
स्वरांचा उच्चार दुसऱ्या वर्णाच्या मदतीशिवाय स्वतंत्रपणे होतो.
मराठी भाषेत अ, आ, इ, ई, उ, ऊ, ऋ, लृ, ए, ऐ, ॲ, ऑ, ओ, औ असे एकूण 14 स्वर आहेत .
स्वरांचे तीन प्रकारे वर्गीकरण केले जाते
स्वराचे स्वरूपानुसार एकूण तीन प्रकार पडतात.
- ऱ्हस्व स्वर
- दीर्घ स्वर
- संयुक्त स्वर
ऱ्हस्व स्वर:
ज्या स्वरांचा उच्चार करण्यासाठी कमी वेळ लागतो त्या स्वरांना ऱ्हस्व स्वर असे म्हणतात.
उदाहरण-
अ इ ऋ उ
दीर्घ स्वर:
ज्या स्वरांचा उच्चार करण्यासाठी जास्त वेळ लागतो, त्या स्वराला दीर्घ स्वर असे म्हणतात.
उदाहरण-
आ ,ई ,ऊ ,ए ,ऐ ,ओ ,औ
संयुक्त स्वर:
दोन स्वर मिळून तयार होणाऱ्या स्वरांना संयुक्त स्वर असे म्हणतात.
ए -अ+इ/इ
ऐ- आ+इ/ई
ओ-अ+उ/ऊ
औ-आ+उ/ऊ
उच्चारानुसार स्वराचे दोन प्रकार पडतात
- सजातीय स्वर
- विजातीय स्वर
सजातीय स्वर:
एकाच उच्चार स्थानातून निघणाऱ्या स्वरांना सजातीय स्वर असे म्हणतात.
उदाहरण-
अ-आ, उ-ऊ, ओ-औ, इ-ई, ए-ऐ
विजातीय स्वर:
भिन्न उच्चार स्थानातून निघणाऱ्या स्वरांना विजातीय स्वर असे म्हणतात.
उदाहरण-
अ-ई ,उ-ए ,ओ-ऋ
व्युपत्तीनुसार स्वराज्य दोन प्रकार पडतात
- सिद्ध स्वर
- साधीत स्वर
सिद्ध स्वर:
जे स्वर स्वतंत्र किंवा मूळ स्वर असतात म्हणजे त्यांची व्युपति इतर स्वरापासून झालेली नसते, अशा स्वरांना सिद्ध स्वर असे म्हणतात.
उदाहरण-
रहस्व स्वर (अ इ उ ऋ लृ ॲ)
साधीत स्वर:
मूळ स्वरा पासून बनलेल्या स्वरांना साधीच स्वर असे म्हणतात.
उदाहरण-
दीर्घ स्वर -आ ,ई, ऊ, ऑ
संयुक्त -ए, ऐ, ओ, औ
२)स्वरादी:
ज्या वर्णाचा उच्चार करण्याआधी स्वर येतो त्यांना स्वरादी असे म्हणतात.
स्वर+ आदी -स्वरादी
दोन स्वरादी- अं अ: स्वरादी मध्ये अनुस्वार व विसर्ग यांचा समावेश होतो
उदाहरण-
अंगण, शंकर
दोन नवे स्वरादी-ॲ ऑ हे नवे स्वरादी इंग्लिश भाषेतून आलेले आहेत
उदाहरण-
बॅट, बॉल
स्वरादी चे एकूण तीन प्रकार पडतात
- अनुस्वार
- अनुनासिक
- विसर्ग
अनुस्वार:
स्वरावर किंवा अक्षरावर मागाहून स्वार होणारा वर्ण किंवा स्वरानंतर होणारा उच्चार म्हणजेच अनुस्वार होय. जेव्हा उच्चार स्पष्ट व खणखणीत होतो तेव्हा त्याला अनुस्वार असे म्हणतात.
उदाहरण-
गंगा, चंचल ,अंतर
अनुनासिक:
जेव्हा अनुस्वाराचा उच्चार ओझरता होतो तेव्हा त्या उच्चाराला अनुनासिक असे म्हणतात.
उदाहरण-
जेंव्हा, आंतील
विसर्ग:
विसर्ग याचा अर्थ श्वास सोडणे असा होतो. विसर्गाचा उच्चार होत असताना स्वराच्या उच्चारानंतर ह सारखा उच्चार होऊन हवेचे किंचित विसर्जन होते म्हणून यास विसर्ग असे म्हणतात. याचे चिन्ह लिहून दाखवताना अक्षराच्या पुढे दोन टिंब देतात.
उदाहरण-
स्वतः, दुःख
३)व्यंजन
ज्या वर्णांचा उच्चार करताना जिभेचा कंठ, टाळू, मुर्धा, दात, ओठ या अवयवांशी स्पर्श होतो त्यांना व्यंजन असे म्हणतात. ज्या वर्णाचा उच्चार हा अपूर्ण असतो त्यांना उच्चारासाठी स्वरांची मदत घ्यावी लागते त्याला व्यंजने असे म्हणतात. एकूण ३४ व्यंजने आहेत.
व्यंजनाचे प्रकार
- स्पर्श व्यंजन
- अर्धस्वर व्यंजन
- उष्मा,घर्षक व्यंजन
- महाप्राण व्यंजन
- स्वतंत्र व्यंजन
1.स्पर्श व्यंजन:
स्पर्श व्यंजनाचे पाच वर्ग पडतात म्हणून त्यांना वर्गीय व्यंजने असेही म्हणतात.
क ख ग घ ड च
छ ज झ त्र ट ठ
ड ढ ण त थ द
ध न प फ ब भ म
सर्व स्पर्श व्यंजने आहेत
स्पर्श व्यंजनाचे तीन प्रकारात वर्गीकरण केले जाते
- कठोर वर्ण
- मृदू वर्ण
- अनुनासिक वर्ण
कठोर वर्ण:
ज्या वर्णाचा उच्चार करण्यास जोर द्यावा लागतो त्यांना कठोर वर्ण असे म्हणतात.
उदाहरण-
क ख च छ ट ठ त थ प फ
मृदुवर्ण:
ज्या वर्णाचा उच्चार सौम्यपणे होतो त्यांना मृदु वर्ण असे म्हणतात.
उदाहरण-
ग घ ज झ ड ढ द ध ब भ
अनुनासिक वर्ण:
ज्या वर्णाचा उच्चार त्याच्या उच्चार स्थानासोबत काही अंशी नाकातून केला जातो त्यास अनुनासिक वर्ण असे म्हणतात.
उदाहरण-
ड त्र ण न म
2.अर्धस्वर व्यंजन:
ज्या व्यंजनाचा उच्चार स्वरासारखा होतो त्यांना अर्धस्वर असे म्हणतात.
उदाहरण-
य व र ल
3.स्वतंत्र व्यंजन:
ळ हा मराठीतील स्वतंत्र वर्ण मानला जातो तो इतर भाषेकडून घेतलेला नाही.
ळ पासून सुरु होणारा एकही शब्द नाही.
4.उष्मा, घर्षक व्यंजन-
ज्या वर्णाचा उच्चार करतांना घर्षणामुळे उष्णता निर्माण होते. त्यांना उष्मा, घर्षक व्यंजन असे म्हणतात.
श्,ष्,स यांना उष्मे म्हणतात.
5.महाप्राण व्यंजन-
ह् वर्णाचा उच्चार करताना फुफ्फूसातील हवा तोंडावाटे जोराने बाहेर फेकली जाते, म्हणून या वर्णाला महाप्राण व्यंजन असे म्हणतात.
ख्,घ्,छ,झ्,
ठ,ढ,थ्,ध,
फ,भ्,श्,ष्,स
या वर्णात ह या वर्णाची छटा असल्याने त्यांना सुध्दा महाप्राण असे म्हणतात. मराठीतील जो वर्ण इंग्रजीत लिहीतांना H अक्षर वापरावे लेगते त्या सर्व वर्णाना महाप्राण म्हणातात.
उदाहरणा- ख – kh महाप्राण
अपवाद -स – s महाप्राण
6.संयुक्त व्यंजन:
दोन किंवा अधिक व्यंजना पासून बनलेल्या व्यंजनांना संयुक्त व्यंजन असे म्हणतात.
उदाहरण-
क्ष ज्ञ
क्ष = क् +ष्
ज्ञ = द्+ न्+ य्